قصور پزشکی چیست و چه مجازاتی دارد؟

قصور پزشکی چیست؟
از بیمارستان، پزشک و سایر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی انتظار می‌رود که موازین و استاندارد‌های خاصی را رعایت کنند. متخصصان پزشکی در قبال تمام آسیب‌هایی که به بیمار وارد می‌شود مسئول نیستند، اما اگر آسیب واردشده به بیمار نتیجه رعایت‌نکردن موازین حرفه‌ای پزشکی باشد، پزشک از نظر قانونی مسئول است.

قصور از نظر لغوی یعنی کوتاهی‌کردن و در علم حقوق هم همین معنا را دارد. قصور پزشکی به زبان ساده یعنی پزشک باید کاری را انجام می‌داده، ولی آن را انجام نداده است یا بالعکس.

تفاوت تقصیر و قصور پزشکی چیست؟
شاید به نظر برسد که قصور و تقصیر پزشکی یکی هستند، در حالی که این‌طور نیست. این ۲ مفهوم به‌معنی کوتاهی‌کردن هستند، اما تفاوت‌هایی دارند. تقصیر پزشکی یعنی عمل پزشک با نوعی قصد و عمد همراه بوده است، در حالی که قصور پزشکی یعنی بیمار در نتیجه غفلت پزشک جان خود را از دست داده یا دچار نقص عضو شده است.

قصور پزشکی وقتی رخ می‌دهد که پزشک:

مسئول مداوای بیمار باشد.
در انجام وظیفه‌اش کوتاهی و سهل‌انگاری کرده باشد.
به بیمار آسیب جسمی، روانی، مالی یا معنوی زده باشد.
در هر صورت، پزشکی که در انجام وظایفش کوتاهی کند مستحق مجازات است و در قوانین ایران، مجازات قصور و تقصیر پزشکی تفاوت چندانی ندارند.

انواع قصور پزشکی چیست؟
تقصیر پزشکی شکل شدیدتری از قصور پزشکی است و برای تعیین انواع قصور باید انواع تقصیر را بدانیم. تقصیر پزشکی در قانون مجازات جدید مترادف با خطای جزایی است و مصادیق آن عبارت‌اند از:

بی‌احتیاطی.
بی‌مبالاتی.
مهارت‌نداشتن.
رعایت‌نکردن مقررات.
در ادامه، هریک از این مفاهیم را توضیح می‌دهیم.

۱. بی‌احتیاطی
زمانی که پزشک وظیفه‌اش را با سهل‌انگاری انجام می‌دهد، مرتکب بی‌احتیاطی شده است. مثال بارز و رایج بی‌احتیاطی که ممکن است اخبار آن را بسیار شنیده باشید، جاگذاشتن ابزار و لوازم جراحی در بدن بیمار است. معمولا پزشکان کم‌تجربه دچار این نوع بی‌احتیاطی می‌شوند.

۲. بی‌مبالاتی
مفهوم بی‌مبالاتی با بی‌احتیاطی کاملا متفاوت است. بی‌احتیاطی یعنی پزشک در انجام وظیفه سهل‌انگاری می‌کند، اما بی‌مبالاتی این‌طور نیست. گاهی پزشک باید از نظر حرفه‌ای و تخصصی کاری را انجام بدهد، مثلا پیش از عمل جراحی باید آزمایش‌های خاصی را برای بیمار تجویز کند. اگر پزشکی در اثر غفلت این کار را انجام ندهد و مثلا بیماری را بدون انجام‌دادن معاینات و آزمایش‌های لازم جراحی کند، اصطلاحا بی‌مبالاتی کرده است.

معمولا این شکل از قصور پزشکی صدمات بیشتری به بیمار وارد می‌کند و پزشکان باتجربه هم ممکن است مرتکب این نوع قصور پزشکی بشوند.

۳. مهارت‌نداشتن
برخی مواقع پزشک نه دانش تخصصی کافی برای انجام کاری را دارد و نه تجربه لازم را. این نوع از قصور پزشکی در جراحی‌های زیبایی بیشتر اتفاق می‌افتد. نمونه‌های قصور پزشکی در عمل زیبایی فراوان‌اند. طبق آمار رسمی، بیشترین شکایت از قصور پزشکی در استان تهران شکایت از جراحان زیبایی است. بر اساس همین آمار، بعضی از جراحان عمومی جراحی‌های زیبایی را انجام می‌دهند که برای بیماران عوارض جبران‌ناپذیری دارد.

۴. رعایت‌نکردن مقررات
گاهی هم پزشکان بدون توجه به آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های حرفه‌ای مانند دستورالعمل‌های نظام‌پزشکی یا وزارت بهداشت بیماران را مداوا می‌کنند. مثلا اگر درمانگاه یا بخش اورژانس بیمارستان بیمار اورژانسی را پذیرش نکند، مرتکب قصور پزشکی شده است و بیمار می‌تواند از آن مرکز درمانی شکایت رسمی کند.

نمونه دیگر مراکزی هستند که غیرقانونی جراحی‌های زیبایی، تزریق ژل و بوتاکس، پروتز سینه یا تزریق چربی را انجام می‌دهند. متأسفانه بر اساس آمار رسمی، در سال‌های اخیر تعداد این مراکز غیرقانونی افزایش یافته است. مراکزی که به‌عنوان کلینیک‌های زیبایی زیرزمینی فعالیت می‌کنند و آسیب‌هایی مانند زخم روی بینی یا بدشکل‌شدن آن، عفونت‌های شدید ناشی از تزریق چربی و پروتز سینه و حتی مرگ بیماران مهم‌ترین پیامد‌های مراجعه به آنهاست.

پزشکان در حال عمل جراحی

مجازات قصور پزشکی چیست؟
مجازات قصور پزشکی در مواد ۴۹۵ و ۴۹۶ قانون مجازات اسلامی مشخص شده است. در ماده ۶۱۶ این قانون هم از مجازات قصور پزشکی منجر به فوت صحبت شده است که در ادامه آن را توضیح می‌دهیم.

۱. مجازات تعیین‌شده در مواد ۴۹۵ و ۴۹۶ قانون مجازات اسلامی
بر اساس ماده ۴۹۵ قانون مجازات اسلامی:

هرگاه پزشک در معالجاتی که انجام می‌دهد، موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است مگر آنکه عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا این که قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود و چنانچه اخذ برائت از مریض به دلیل نابالغ یا مجنون بودن او، معتبر نباشد و یا تحصیل برائت از او به دلیل بیهوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از، ولی مریض تحصیل می‌شود.

مفهوم این ماده قانونی به زبان ساده یعنی پزشکی که مرتکب یکی از انواع قصور پزشکی شده است، باید به بیمار مبلغی را به‌عنوان دیه بپردازد. مقدار دیه را کارشناسان قضایی متناسب با خسارت واردشده تعیین می‌کنند.

به موجب تبصره ۱ این ماده هم در صورتی که قصور یا تقصیر پزشک اثبات نشود، پزشک اصطلاحا ضامن نیست و مجازات نمی‌شود.

منظور از، ولی بیمار هم پدر اوست. اگر پدر بیمار فوت کرده باشد یا در دسترس نباشد، طبق تبصره ۲ همین ماده، دادستان‌های مربوطه باید حکم برائت پزشک را صادر کرده باشند.

همچنین بر اساس ماده ۴۹۶ همین قانون اگر پزشک به بیمار، پرستار یا کادر درمان برای مداوای بیمار دستورات خاصی بدهد که موجب مرگ بیمار یا آسیب جسمی او شود، ضامن است و باید دیه بپردازد. با وجود این، مواقعی که بیمار یا پرستار بداند دستور پزشک اشتباه است، ولی به آن عمل کند، پزشک مسئولیتی ندارد.

۲. مجازات قصور پزشکی منجر به فوت
پزشکی که مرتکب قصور پزشکی منجر به فوت شده است، طبق ماده ۶۱۶ قانون مجازات اسلامی مجازات می‌شود. در این ماده نوشته شده است:

در صورتی که قتل غیرعمد به واسطه بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات واقع شود، مسبب به حبس از ۱ تا ۳ سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم خواهد شد، مگر اینکه خطای محض باشد.

دیه‌ای که در این ماده گفته شده است، دیه کامل انسان است که قوه قضاییه نرخ آن را هر سال اعلام می‌کند. مثلا مقدار دیه کامل اعلام‌شده در سال ۱۴۰۱ معادل ۶۰۰میلیون تومان است که در ماه‌های حرام ۸۰۰میلیون تومان خواهد بود.

۳. مجازات‌های مندرج در آیین‌نامه رسیدگی به تخلفات پزشکی
در آیین‌نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته هم برای قصور پزشکی مجازات‌هایی تعیین شده است. بر اساس ماده ۳ این آیین‌نامه:

شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته باید طبق موازین علمی، شرعی و قانونی و نظامات دولتی صنفی و حرفه‌ای انجام وظیفه کرده و از هر‌گونه سهل‌انگاری در انجام وظایف قانونی بپرهیزند.

اگر پزشکی به مقررات این ماده عمل نکند، ممکن است به توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام پزشکی و نشریه نظام پزشکی محل یا الصاق رأی در تابلو اعلانات نظام پزشکی محل محکوم شود.

گاهی هم حکم پزشک محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی و وابسته است از:

۳ ماه تا ۱ سال در محل ارتکاب تخلف؛
۳ ماه تا ۱ سال در تمام کشور.
بیش از ۱ سال تا ۵ سال در تمام کشور.
بعضی از پرونده‌های قصور پزشکی هم به محرومیت دائم فرد از اشتغال به حرفه‌های پزشکی و وابسته در تمام کشور منتهی می‌شوند. تعیین یکی از این مجازات‌ها برای پزشک متخلف به نظر مرجع قانونی رسیدگی‌کننده به پرونده‌اش و اوضاع و احوال مسئله بستگی دارد.

کدام مراجع قانونی به شکایت از قصور پزشکی رسیدگی می‌کنند؟
به‌طور کلی ۴ مرجع قانونی مسئول بررسی پرونده‌های شکایت از قصور پزشکی‌اند:

دادگاه‌های عمومی.
دادگاه انقلاب اسلامی.
سازمان نظام پزشکی.
سازمان تعزیرات حکومتی.
رسیدگی به جرم قصور پزشکی

۱. دادگاه‌های عمومی
هر عملی که در قوانین کشور جرم محسوب شود، در وهله اول دادگاه‌های عمومی مسئول رسیدگی به آن هستند. چون رسیدگی به جرایم پزشکی نیازمند بررسی کارشناسان پزشکی است، در تهران یک دادسرای ویژه جرایم پزشکی تشکیل شده است که به شکایاتی مانند قصور پزشکی رسیدگی می‌کند. در سایر شهر‌ها هم دادگاه‌های عمومی به این مسئله رسیدگی می‌کنند.

لازم به ذکر است در صورتی که خسارت واردشده یا میزان دیه درخواستی بیمار کمتر از ۵میلیون تومان باشد، بخش امور بهداشت شورای حل اختلاف مسئول رسیدگی به پرونده است.

۲. دادگاه انقلاب
طبق ماده ۳ قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوراکی و آشامیدنی، این موارد که مصادیق قصور پزشکی هم هستند در دادگاه انقلاب قابل‌شکایت‌اند:

دخالت در امور پزشکی و دارویی.
خودداری از ارائه خدمات پزشکی.
واگذاری و اداره مؤسسه پزشکی به غیر بدون مجوز قانونی.
۳. سازمان نظام پزشکی
بر اساس آیین‌نامه رسیدگی دادسرا‌ها و هیئت‌های انتظامی سازمان نظام پزشکی، این سازمان مسئول رسیدگی به شکایات ناشی از تخلفات حرفه‌ای پزشکان است. بعد از شکایت بیمار، سرپرست یا نماینده قانونی او یا اعلام تخلف از سوی مراجع مسئول، دادسرای انتظامی سازمان نظام پزشکی به موضوع پرونده رسیدگی می‌کند. اگر این دادسرا شکایت را وارد بداند، آن را به هیئت‌های بدوی انتظامی این سازمان ارجاع می‌دهد تا پرونده را دقیق‌تر بررسی کنند و متناسب با آن حکم بدهند.

۴. سازمان تعزیرات حکومتی
این سازمان هم گاهی مسئول رسیدگی به شکایت از قصور پزشکی است که مهم‌ترینشان عبارت‌اند از:

تأسیس مؤسسه پزشکی توسط افراد فاقد صلاحیت یا کسانی که پروانه لازم را ندارند.
خودداری بیمارستان‌ها از پذیرش بیماران اورژانسی و ارائه خدمات اولیه به آنها.
نحوه شکایت از پزشک
شکایت از پزشکی که مرتکب قصور پزشکی شده است باید با توجه به نوع قصور در یکی از مراجع مذکور انجام شود. معمولا پس از ثبت شکایت در یکی از این مراجع، موضوع به کارشناسان و کمیسیون‌های تخصصی ارجاع می‌شود. پس از آن بیمار به عنوان شاکی و پزشک به‌عنوان فرد متخلف به مرجع مدنظر احضار می‌شوند. پس از آنکه توضیحات و مدارک هر دو طرف بررسی شد، مرجع مربوطه رأی بر بی‌گناهی یا مجرم‌بودن پزشک صادر می‌کند. اگر قصور پزشکی در این مراجع به اثبات برسد، متخلف حسب مورد به یکی از مجازات‌های قصور پزشکی محکوم خواهد شد.